EUSKAL NATURA: urria 2013

2013(e)ko urriaren 31(a), osteguna

EUSKAL MENDIAK

Euskal Herriko mendiak

Euskal Herria oso herri menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arrokarik garrantzitsuena kareharria da, baina badira beste material batzuetaz osatutako mendiak, adibidez Aiako Harria granitoz osatuak daude.

Euskal Herriko mendirik altuenak Pirinioetan daude, garaiena Hiru Erregeen Mahaia izanik. Mendilerro hori itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igotzen doa, Orhi delarik 2.000 metrotik gaindi dagoen lehenengo mendia.

Araba eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes eta Toloño mendilerroak Kantauriar mendilerroaren parte dira.

Bi mendilerro garrantzitsu horien artean Euskal Herriko arkuko mendiak daude, ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak. Besteak beste, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa eta Aizkorri dira horien adibide.

Pirinioak

Pirinieok Iberiar penintsula Europatik bereizten dute. Euskal Herria mendilerroaren mendebaldean dago

Pirinioak Iberiar Penintsula eta Europako kontinentearen artean kokatutako mendilerroa da. 415 kilometrotan zehar hedatzen da mendebaldeko Bizkaiko golkotik (Ozeano Atlantikoan) sortaldeko Creuseko lurmuturrera (Mediterranear itsasoan) eta erdialdean 150 km-ko zabalera du. Mendebaldeko muturrean Euskal Herria kokatua dago.

Euskal Herriko Pirinioetan, mendirik altuenak hauek dira:

Hiru Erregeen Mahaia, 2.428 m, Nafarroa Garaia

· Ezkaurre, 2.050 m, Nafarroa Garaia

· Arlas, 2.044 m, Nafarroa Garaia

· Orhi, 2.017 m, Zuberoa/Nafarroa Garaia

· Kartxela, 1.982 m, Nafarroa Garaia/Zuberoa

· Txamantxoia edo Maze, 1.941 m, Nafarroa Garaia/Huesca

· Otsogorrigaña, 1.922 m, Zuberoa/Nafarroa Garaia

· Barazea edo Sardekagaña, 1.893 m, Zuberoa

· Lakhura, 1.877 m, Zuberoa/Nafarroa Garaia

· Lapazarra, 1.785 m, Nafarroa Garaia

· Binbaleta, 1.758 m, Nafarroa Garaia/Zuberoa

· Gaztarrigaña edo Mulidoia 1.732 m, Nafarroa Garaia/Zuberoa

· Bizkarze, 1.656 m, Zuberoa

· Okabe, 1.466 m, Nafarroa Beherea

· Ortzantzurieta, 1.567 m, Nafarroa Garaia

· Adi, 1.459 m, Nafarroa Garaia

· Saioa, 1.419 m, Nafarroa Garaia

· Auza, 1.305 m, Nafarroa Garaia/ Beherea

· Iturrunburu, 1.291 m, Nafarroa Beherea/ Garaia

· Abodi, 1.537 m, Nafarroa Garaia

· Idorrokia, (Abodi) 1.492 m, Nafarroa Garaia

· Goñiburu, (Abodi) 1.464 m, Nafarroa Garaia

· Berrendi, 1.354 m, Nafarroa Garaia

Toloño mendilerroa

Kantauriar mendilerroa Espainiako iparraldea eta Euskal Herriko mendebaldean dagoen mendilerroaren izena da. Kantauri itsasoarekiko paralelo doa eta 480 kilometroko luzera du. Euskal Herrian Kodesko mendilerroa eta Toloñoko mendilerroa hartzen ditu bere baitan.

Kodesko mendilerroa

Kodesko mendilerroa Araba eta Nafarroa artean dagoen mendilerro bat da. Bere punturik altuena Joar mendia da, 1.418 metrorekin. Bere iparraldeko magalean Kanpezu dago eta hegoaldekoan Aguilar Kodeskoa, Azuelo, Torralba del Rio, Mirafuentes eta Nazar udalerriak daude.

Aratz mendia, Araban

Euskal Herriko arkua Pirinioen eta Kantauriar mendilerroaren artean dauden mendilerroek osatzen dute. Altuera ertaineko mendilerroak dira, eta punturik altuena Aitxuri da, 1.551 metrorekin, Aizkorriko mendilerroan. Paraleloak diren bi mendilerro kate ezberdin dira: bata barnealdetik doa, eta bestea kostaldetik.

Barnealdeko mendilerroak hauek dira:

· Gorobel

· Gasteiz mendiak (Kapildui, 1.177 metro)

· Urbasa (1.000 metro inguruko goi-ordokia)

· Andimendi (Beriain, 1.493 metro).

· Kostaldekoak, berriz, mendilerro hauek dira:

· Gorbeiako mendilerroa (Gorbeia, 1.481m)

· Anbotoko mendilerroa (Anboto, 1.331m)

· Elgeako mendilerroa

· Aralar (Txindoki, 1.346m)

· Oizko mendilerroa (Oiz)

URTXINTXA

urtxintxa edo katomitxarra udaberrian eta udan ugari ikus dezakegun animalia bat da:

Urtxintxak, zuhaitzetan bizi diren esziuridoen familiako ugaztun karraskari espezie ezberdinak dira.

Ia edozein baso motatan bizi daitekeen arren, pagadi, harizti, amezti eta erkameztiak nahiago ditu artadiak baino. Baita urriztiak, eta lizarrez, haltzaz eta beste hainbat espeziez osatutako oihan nahasiak ere. Behar izanez gero, pinu eta ler gorrietan ere bizi daiteke.

Habia, zenbait hegaztiren antzera eraikitzen dute, nahiz eta hauek gehiago ixten duten. Gehienetan bi sarrera-irteera sortzen dute, bat goialdean, estuagoa dena, badaezpadakoa. Erditu baino lehen balizko eraso batez babesteko bigarren habia sortzen dute.

Gehien bat karraskaria da, beraz, intxaurrak, ezkurrak eta abar jaten ditu; dena den, goseak jota egonik eta zer jan aurkitu ezinean badabil, txorien arrautzak eta baita txorikumeak ere jan ohi ditu.

Europan zuhaitzetan bera bezain trebea denik ez dago, hala ere zenbait etsai ditu, azeriak lurrean jaten aritzen denean eta lepahoria, katajineta, basakatua eta aztorea adarretan. 4-7 kume izan ohi dituzte eguraldia lagun izanez gero eta bazka aski izatekotan.

BASURDEA

Gaur euskal animalietako bat ikusiko dugu, non hau ikusterraza izaten dena urte sasoi honetan.
Basurdeaz ari gara:

Basurdea (Sus scrofa) mammalia klaseko eta suidae familiako ugaztuna da. 90 – 150 cm inguru neurtzera iritsi daiteke eta 80 kg inguruko pisua pisatzera.

Ia mundu osoan zabalduta dagoen ugaztun hau txerriaren antza handia daukan animalia da. Leku batzuetan desagertuta dago, gizakiak akabatu duelako, adibidez Britainiar Uharteetan. Beste batzuetan, aldiz, gizakiak berak eraman du; Ameriketara eta Ozeaniara adibidez. Gehienak, Afrikako iparraldean, Europan eta Asian bizi dira. Ingurune guztietan bizi da baldin eta basoak badaude; horiek beharrezkoak ditu eguna gordeta pasatzeko.

Ezaugarriak

Txerriak bezala, buru handia eta begi txikiak ditu. Belarriak handi samarrak ditu eta musu luzea du. Musuaren bukaeran sudur-zuloak eta kailu zapal bat dauka. Emeak arrak baino txikiagoak dira eta musua luzeagoa daukate.

Basurdea oso animalia sendoa da. Zurden artean gorputz osoa estaltzen dion ile fina dauka. Aurreko hankak atzekoak baino txikiagoak dira eta laurak oso sendoak. Hankaren bukaeran bi behatzdun apatxa daukate. Buztan zuzena dute, txerriarena ez bezala.

Basurdeek duten gorputzeko atal ikusgarrienetako bat letaginak dira. Beheko masaileko letaginak oso luzeak dira (20 zentimetroraino iritsi daitezke) eta goiko masailekoak laburragoak. Arrek letagin horiek borrokarako erabiltzen dituzte eta emeek ez dituzte arrek bezain luzeak. Basurdeak animaliaorojaleak dira, hau da, denetarik jaten dute: sustraiak, fruituak, karraskari txikiak, intsektuak, haratustelak, etab. Oso usaimen ona daukate eta lur azpiko jana usaintzeko gauza dira.

Ugalketa

Emeak azaro edo abenduan araldian sartzen dira eta orduan arra, bakarti bizi izan dena, hurbiltzen da emeen taldera. Garai honetan borroka latzak egoten dira arren artean emeak ernaltzeko. Lau hilabetera 2-6 kume jaioko dira. Kume hauek amarengandik esnea hartuko dute hiru edo lau hilabetez eta urtebetera arrak joango dira taldetik. Kumeek marra batzuk dauzkate bizkar aldean eta horri esker errazago egiten zaie etsaiengandik ezkutatzea. Sei hilabetera, kumeak gorrixkak dira eta heldutasun sexuala bi urterekin iristen zaie. Hemeretzi urte arte bizi daitezke.

Emeak dira taldea gidatzen dutenak.

Habitata

Baso eta ingurune sastrakatsuak ditu gogoko basurdeak. Egunez animalia ezkutaria izan ohi da, eta beharrezko zaio ingurune itxi eta babestu samarra. Hala ere, itsasotik gertu ere bizi da eta ingurune irekietara osteratxoak egiteko zale ere bada.

Bizimodua

Oso animalia soziala da eta ez du lurraldetasunarengatiko edota bestela mugarekiko inolako lehiaketarik burutzen. Egunez sedentario samarrak izaten dira, gauez, aldiz, 2 – 15 km burutzeko gai dira. Trosta arinez mugitzen dira normalean eta larrialdi kasuan abiadura azkartzeko gai diren arren, ez dira esprinta luzaroan mantentzeko gai.

Talde txikitan migratzeko joera dute, eme eta kumeez osatuak. Taldeok 20 aletarainokoak izatera iritsi daitezke, baina orokorrean ez da dozena erdi basurde baino talde handiagorik topatzen. Arrak taldeen periferian bizi dira, araldian taldera jotzen dutelarik. Osterantzean bakartiak izaten dira, nahiz eta batzuetan ar zaharrak beste ar gazte baten konpainian ikusi izan diren arren.

Orokorrean behin-behineko ezkutalekuez baliatzen den izakia dugu. Hala eta guztiz ere, kumaldiaren amaieran pertz erako oheak osatzen ditu zuhaitz edota sastraken gerizpean. Bertan izaten ditu kumeak, bizitzako lehen egunetan ezkutatuta eta amaren begirada zorrozpean biziko direnak.

Espezieen arteko elkarrekintzak

Basurdeak basoko ekosisteman ez du inolako etsai naturalik, are gehiago, ekosistemaren dominatzaileetako bat dela esan daiteke. Basurdea mugagabe hedatu da eta leku askotan gehiegizko populazioa dela eta arazoak eragin ditu baratz eta flora basatian. Horrexegatik ehizaldiak antolatu izan dira, ekosistemaren orekarako beharrezkoa gertatzen baita basurde populazioa kontrolatzea.